Strauss en de muziek

Elk jaar is het een vast hoogtepunt in het Nieuwjaarsconcert in Wenen: als de klanken van "An der schönen, blauen Donau" klinken. Dit muziekstuk is één van de meesterstukken van de Walskoning: Johann Strauss Jr.
Strauss Jr werd in 1825 te Wenen geboren en kreeg de klassieke muziek met de paplepel ingegoten. Hij groeide op in welvaart en hoewel zijn vader, Johann Strauss Sr (1804-1849), wiens bekendste werk de Radetzky Mars is, zijn zoon een carrierre buiten de muziek had toebedacht, kroop het bloed waar het niet kon gaan en Jr overvleugelde uiteindelijk zijn vader.

Het gouden standbeeld van Johann Strauss Jr in Wenen

Maar zoals niet elke Jan Janssen winnaar van de Tour de France is geworden, is niet elke Johann Strauss beroemd geworden als muziek artiest.

Naamgenoot Johann Michael Strausz kwam 23 november 1811 ter wereld in het Beierse Stubach, halverwege Würzburg en Nürnburg. Hij trad in de voetsporen van zijn vader, timmerman Christian Strausz en in 1832 ging hij in militaire dienst.
Wat hem, nadat hij zijn dienstplicht voltooid had, er toe dreef om naar Nederland te trekken weet ik niet. Feit is dat hij zich voor 1842 te Oldenzaal vestigde. Dat lezen we in zijn huwelijksacte van 7 januari 1843.


De huwelijksacte van Johann Michael Strauss, Oldenzaal 1843 acte nr 1, www.familysearch.org

Wat ons allereerst in deze acte op valt is dat er bij het huwelijk een kind gewettigd is, dochter Johanna Catharina, dat iets meer dan een jaar eerder, op 28 december 1841, geboren is.


De geboorteacte van dochter Johanna Catharina, Oldenzaal 1841 acte nr 105, www.familysearch.org

Ik heb de 105 geboorteacten van Oldenzaal in 1841 gecontroleerd. In slechts twee gevallen betreft het een buitenechtelijke geboorte. Je mag hieruit concluderen dat deze geboorte in het kleine stadje onderwerp van gesprek zal zijn geweest, temeer daar de vader van Maria Wellink, de ca 80 jaar oude Jan Wellink, de voormalige veldwachter van de stad is.

De vermelding in de huwelijksacte, dat Johann Strauss meer dan een jaar in Oldenzaal woonachtig was, maakt het aannemelijk dat hij de biologische vader van de door hem erkende dochter is. Het zou een fraai ondersteunend bewijs zijn geweest als Johann Strauss zich als aangever of getuige zou hebben gemeld. In vergelijkbare gevallen ben ik dat regelmatig tegengekomen. Kijk bijvoorbeeld naar onderstaand voorbeeld uit Zwolle, waar één van mijn eigen voorouders, Christiaan Froeling, die in 1819 vanuit Dillenburg (Nassau) naar Zwolle kwam, zich in 1821 netjes als vader van het buitenechtelijke kind van Johanna Maria van Eelen meldde. Pas in 1823 beschikte bij over de juiste documenten (geboortebewijs en bewijs van vervulling dienstplicht) om te kunnen trouwen.


De geboorteacte van Christiaan Louis Froeling, Zwolle 1821, www.familysearch.org

Ook in het geval van Johann Strauss moesten er documenten uit zijn geboorteplaats komen, alvorens het tot een huwelijk zou kunnen komen. En die documenten kwamen! We vinden ze in de huwelijksbijlagen bij zijn huwelijk:

Huwelijksbijlage Oldenzaal 1843/1, www.familysearch.org

Huwelijksbijlage Oldenzaal 1843/1, www.familysearch.org

Verklaring van het gemeentebestuur van Stubach van 10 april 1842 als antwoord op het verzoek van 1 april van Johann Michael Strausz. In dit stuk worden ondermeer de namen van zijn ouders genoemd: Christian Strausz en Barbara Schon. Mijn kennis van het oud-duitse schrift is ontoereikend om deze acte geheel en juist te vertalen.

Huwelijksbijlage Oldenzaal 1843/1, www.familysearch.org

Verklaring van het gemeentebestuur van Stubach dat Johann Michael Strausz op 22 november 1811 geboren is en dat hij in 1832 is opgekomen in militaire dienst. Mijn kennis van het oud-duitse schrift is ontoereikend om deze acte geheel en juist te vertalen.

Huwelijksbijlage Oldenzaal 1843/1, www.familysearch.org

Verklaring van de burgemeester van Oldenzaal van 29 september 1842 dat Johann Strausz behoeftig is en niet in staat de kosten voor zijn huwelijk zelf te dragen.

Huwelijksbijlage Oldenzaal 1843/1, www.familysearch.org

Verklaring van de Goeverneur der Provincie Overijssel van 24 november 1842 dat Johann Strausz is vrijgesteld van dienstplicht in de Nationale Militie van Nederland. Met dit document was de weg vrij om het huwelijk te sluiten.

Huwelijksbijlage Oldenzaal 1843/1, www.familysearch.org

Het geboortebewijs van de bruid, Maria Wellink. Zij was bij de sluiting van haar huwelijk 32 jaar oud. Dat is een relatief hoge leeftijd voor een eerste huwelijk. Maar het was in het gezin waarin zij geboren is, niet ongewoon. Ik vond één halfzus uit het eerste huwelijk van haar vader die op 21-jarige leeftijd huwde. Haar broer Albertus trouwde 33 jaar oud en haar drie volle zusters waren 30, 31 en 33 jaar oud bij hun eerste huwelijk. Overigens, over dat eerste huwelijk van haar vader Jan Wellink met Gijsbartha van Broek is nog wel iets bijzonders te melden: dochter Aleida Josiena werd geboren op 17 juni 1802 en Jan Wellink hertrouwde als weduwnaar reeds op 19 december van datzelfde jaar met Catharina Schiedam. De overlijdensdatum van zijn eerste vrouw is niet geregistreerd, maar in elk geval had hij bijzonder snel een nieuwe partner, die heel snel zwanger was, want op 1 october 1803 schonk zij het leven aan zoon Albertus. Kijk verder op de genealogische kaart van Jan Wellink

inschrijving trouwen Jan Wellink en Catharina Schiedam, www.vpnd.nl

Het jaar 1842 was een woelig jaar voor Johan Strausz en Maria Wellink. Niet alleen omdat het veel moeite kosten om de formaliteiten voor hun voorgenomen huwelijk rond te krijgen, maar ook omdat Maria's moeder, Catharina Schiedam, op 11 mei overleed. Hieronder haar overlijdensacte. Heel opmerkelijk is dat aangifte werd gedaan door haar echtgenoot, de 81-jarige Jan Wellink, met als getuige zoon Albert.

Overlijdensacte Catharina Schiedam, Oldenzaal 1842/39, www.familysearch.org

Nadat begin december 1842 de laatste documenten, nodig voor het huwelijk, beschikbaar waren, ging het stel op 19 december 1842 in ondertrouw en het huwelijk volgde op 7 januari 1843.
Johan Strausz en Maria Wellink kregen in hun huwelijk nog twee kinderen, zoon Matheus op 7 may 1845 (zie geboorte acte) en dochter Elisabeth op 18 februari 1850 (zie geboorte acte).

Johan Strauss in Dedemsvaart

De familie Strauss duikt in 1854 op in het bevolkingsregister, komend uit Oldenzaal (zie bevolkingsregister) Ze wonen op het adres wijk C nummer 16.5.

de gezinskaart van Johan Straus in het bevolkingsregister van 1850 op het adres wijk C nr 16.5

Het bijzondere is dat ze zowel in 1854 als in 1858 zijn ingeschreven. Dit zou er eventueel op kunnen wijzen dat ze tussentijds terug zijn geweest in Oldenzaal. Daar staat tegen over dat Johann Strauss juist in 1857 als getuige optreedt bij het overlijden van Steven Hendriks. Vermoedelijk heeft het gezin vanaf 1854 aan Dedemsvaart gewoond en zijn ze in 1858 verhuisd van C 16.5 naar C16.1 Beide woningen lagen op de hoek van de Langewijk en de Langejacht. Dit is het huidige adres Langewijk 246.

De huidige situatie op het adres Langewijk 246, Dedemsvaart, in 1858 was dit het adres wijk C nummer 16

In 1860 stond er op deze plaats een tweetal gebouwen waar in totaal 7 woningen waren ondergebracht. Dit soort woonkazernes treffen we op meer plaatsen in Dedemsvaart aan. Huisjesmelkerij avant-la-lettre.

projectie van de kadasterkaart van 1860 in Google Earth

Hoe weten we nu zeker dat het hierboven aangeduide perceel in de periode 1850-1859 het adres wijk C nr 16 had? Daarvoor combineren we de gegevens van het kadaster, waarin eigenaren en erfpachters van percelen vastliggen, met die van het bevolkingsregister.
Dit doen we allereerst voor het perceel zelf. Als we geluk hebben, dan waren de eigenaars tevens bewoner. Op de website bonmama.nl is van dit perceel de kadastrale geschiedenis, de zogenaamde filiatie, te reconstrueren.

een deel van de filiatie van perceel Avereest sectie L nr 764 op bonmama.nl

We zien dat het perceel in 1851 de aanduiding sectie D nr 401 had (Avereest is in 1860 kadastraal volledig opnieuw ingedeeld) en dat het in 1860 is opgesplitst in de vele kleine percelen die we op de kaart herkennen. In 1851 was het pand eigendom van Gerrit Willem Eekhout, een van de oorspronkelijke grootgrondbezitters in Avereest, en van Geertruida de Vries, een ongehuwde koopmansdochter uit Meppel. Zij waren de huisjesmelkers, die zeker niet zelf in dit perceel woonachtig waren.

Dan kijken we naar het perceel rechts, aangeduid met wijk C nr 17. De kadastrale aanduiding is sectie L nr 774.

een deel van de filiatie van perceel Avereest sectie L nr 774 op bonmama.nl

Hier hebben we meer geluk. Weliswaar zien we dat in 1853 dezelfde Gerrit Willem Eekhout was, maar de grond ging in dat jaar in erfpacht over naar Alberdina Maatje, de vroedvrouw van Avereest. Feitelijk betekent dit dat zij de woning in eigendom kreeg en erfpacht moest betalen aan de grondeigenaar. In het bevolkingsregister van 1850 zien we dat Alberdina Maatje ergens tussen 1850 en 1855 naar het adres wijk C nr 17.1 is verhuisd:

de gezinskaart van Alberdina Maatje in het bevolkingsregister van 1850 op het adres wijk C nr 17.1

Op dezelfde wijze is van veel meer woningen in Avereest met zekerheid vastgesteld welk wijk-adres ze in een bepaalde periode hadden. Deze gegevens zijn vastgelegd in Google Maps. Bedenk hierbij wel dat de nummering aan het begin van elk decennium opnieuw werd gemaakt!

Huisnummerkaart Avereest 1850 in Google Maps

Johann Strauss en de muziek in Dedemsvaart

Onze Johann Strauss had in zijn geboorteplaats Stubach het vak van timmerman geleerd. Daarmee zou hij in de voetsporen van zijn vader treden. Echter, zijn vader was al overleden toen hij in Oldenzaal trouwde. Maar Johan oefende dit ambacht uit in Oldenzaal en in Dedemsvaart. Zo zal hij ongetwijfeld mee hebben helpen bouwen aan de grote villa's van de tweede generatie verveners, die in die jaren in Dedemsvaart verrezen.


Huize Humoza, in 1861 gebouwd in opdracht van vervener Arend Berends, foto Beeldbank Avereest

De muziek die door onze Johan Strauss beroepsmatig ten gehore werd gebracht was het gezang van de scherpe zaag bij het afkorten van balken en sporen en de beat van de hamer bij het indrijven van vierduims stalen nagels en bij het bewerken van het hout met hamer en beitel.

Ook moet Johann in Dedemsvaart iets hebben meegekregen van klassieke muziek. Want in een andere kamer van dezelfde woonkazerne, daar op de hoek van de Langewijk en het Langejacht, vestigde zich muzijkmeester Willem Kreinders uit Zwolle. Hij was tevens dans- en schermmeester. Hij moet in het dorp Dedemsvaart een opvallende verschijning zijn geweest. En waar de meeste muzikanten rondtrokken door het land, vestigde Willem Kreinders zich aan Dedemsvaart. Opvallend is evenwel dat zijn echtgenote, Maria Wienbeld, niet permanent bij hem woonde. En zijn dochter, die de fraaie naam Batseba droeg, en die in 1849 in Zwolle geboren was, woonde waarschijnlijk nimmer aan Dedemsvaart.

Willem Kreinders moet de muziek van Johann Strauss Jr gekend hebben, want Strauss schreef in die jaren regelrechte hits.

Advertentie Algemeen Handelsblad 14-12-1872, bron: Delpher.nl

Er vallen me een aantal details op in deze advertentie. Allereerst de wijze waarop de bladmuziek van Strauss wordt aangeprezen: New Dance muziek. Alsof het een partituur van DJ Armin van Buuren betreft. Maar een heel andere zijsprong is de naam van de handelaar die deze advertentie geplaatst heeft: W.H. Kirberger, van het hoofddepot van de Hollandsche en Engelse Boekhandel aan het Rokinte Amsterdam. Die naam ken ik! Was dit familie van de Oeconoom W.H. Kirberger die aan het eind van de negentiende eeuw in Dedemsvaart woonde en werkte? Ik zoek verder op Delpher.nl en jawel:

diverse berichten rond het overlijden van boekhandelaar W.H. Kirberger in 1897, bron: Delpher.nl

Het is inderdaad de vader van "onze" Willem Kirberger, die in 1894 als commensaal introk bij het gezin van Jan Daniel Ruijs, de directeur van kwekerij Moerheim. Hij trouwde kort na het overlijden van zijn vader met een fries meisje (wellicht geen toeval dat hij wachtte tot na het overlijden van zijn vader) en hij bracht zijn bruid naar Dedemsvaart, waar ze hun intrek namen in de voormalige N.H. pastorie op de hoek van de Kalkwijk en de Marktstraat.


De voormalige N.H. Pastorie aan de Kalkwijk te Dedemsvaart, waar W.H. Kirberger Jr woonde van 1898 tot ca 1908, foto Beeldbank Avereest

De Muziek verstomt

In het bevolkingsregister van 1860 staat onze Johan Straus ingeschreven op het adres wijk D nr 100a

de gezinskaart van Johan Straus in het bevolkingsregister van 1860 op het adres wijk D nr 100a

Helaas heb ik nog niet kunnen vaststellen op welke locatie het gezin in deze periode heeft gewoond. In het grootste deel van wijk D (dat een enorme oppervlakte beslaat) waren de woningen in het bezit van verveners en andere grote eigenaren en daardoor is de correlatie tussen het kadaster en het bevolkingsregister niet te leggen.


wijkindeling Avereest 1850-1948

Maar wat wel duidelijk is, is dat het gezin van Johann Strauss getroffen werd door groot leed. Op 30 october 1861 overleed Maria Wellink.
De overlijdensacte van Maria Wellink, Avereest 1861 acte nr 138, www.familysearch.org

Maria Wellink zal begraven zijn op de algemene begraafplaats in de Mulderij, in de schaduw van de treurbeuk op het graf van Willem Jan Baron van Dedem, die 10 jaar eerder begraven was in het midden van de begraafplaats. De treurbeuk zal toen een jonge boom geweest zijn, net als de drie kinderen van Johan Strauss.
De oudste dochter, Caharina Johanna, woonde in 1860 als dienstbode op het adres wijk D nummer 1. Vrijwel zeker werkte ze als dienstbode bij Ernst Friederich Meijeringh, die in 1834 naar Dedemsvaart kwam als administrateur en veenbaas voor Jonkheer van Swinderen, de grietman van Gaasterland die woonde op huize Rijs bij het friese Balk. Meijeringh werkte zich, zoals zo vele veenbazen op tot zelfstandig vervener. November 1862 vertrok Catharina Johanna naar haar geboorteplaats Oldenzaal. In 1868 trouwde ze in Borne met Antonie Hilbrink, zoals we zien op haar genealogische kaart

Ook de beide andere kinderen zijn uitgeschreven uit het bevolkingsregister. Bij Elisabeth, de jongste, staat per abuis de vertrekdatum in de kolom waar de overlijdensdatums staan ingeschreven. Zij vertrok in 1868 naar haar Borne en haar broer Matheus vertrok in 1869 naar dezelfde plaats. Johan Strauss is niet uitgeschreven in Avereest, maar in het register van 1870 komt hij niet meer voor. Sterker: in de huwelijksacte van Catharina Johanna in 1868 staat duidelijk dat haar vader in Hengelo woont en het beroep van wever uitoefent. Johann Strauss was dus niet alleen van woonplaats, maar ook van beroep gewisseld.


De huwelijksacte van Johanna Catharina Strausz, Borne 1868 acte nr 15, www.familysearch.org

In 1873 trouwde zoon Matheus in Borne. Johann is bij het huwelijk aanwezig. Hij is dan 62 jaar, arbeider en woonachtig te Hengelo.
Op 22 juni 1878 trouwde de jongste dochter, Elisabeth, te Hengelo met Willem Leeferink. Dat huwelijk heeft Johann niet mee mogen maken. In de acte staat dat hij inmiddels overleden is. Op wiewaswie is het overlijden van Johann Strauss niet te vinden. En dus moeten de huwelijksbijlagen bij het huwelijk van Elisabeth uitkomst brengen. Maar helaas: de betreffende stukken zijn volgens zoekakten.nl op Familysearch.org niet beschikbaar. Online is er nog wel een spoor te vinden van Johann Strauss: Op de archiefpagina van de gemeente Hengelo vinden we een vermelding van hem in de bevolkinsgregisters. Op de slecht leesbare scan van het register lees ik dat Johan Straus, geboren te Nijstadt, Beijeren 23 nov 1811, timmerman, op 9 januari 1872 is vertrokken naar Gildenhausen. Is dat het tegenwoordige Gildehaus? Is hij dan op z'n oude dag weer naar de Heimat vertrokken?
Om antwoord op deze vraag te krijgen zit er niets anders op dan het Historisch Centrum Overijssel te bezoeken en daar de huwelijksbijlagen raadplegen. En zo zat ik op de laatste werkdag van 2014 in de studiezaal. En met resultaat! Bij de huwelijksbijlagen zat de gezochte overlijdensverklaring van Johann Strauss.



Sterbe Urkunde van Johann Strauss uit de huwelijksbijlagen Hengelo 1878 (acte 18), bron: HCO Zwolle toegang 123, inv. nr. 6974



Sterbe Urkunde van Johann Strauss uit de huwelijksbijlagen Hengelo 1878 (acte 18), bron: HCO Zwolle toegang 123, inv. nr. 6974

Hoewel de inhoud van dit document net zo moeilijk is ontcijferen is als de geboorte-documenten van Johann Strauss, kunnen we duidelijk concluderen dat hij is overleden op 3 april 1875 in de gemeente Gelsenkirchen, in het dorp Schalke, 63 jaar oud. Verder is met name de hoeveelheid handtekeningen en stempels, die de waarheid van de acte moeten aantonen, bijzonder indrukwekkend!

We zullen vermoedelijk nooit achterhalen wat Johann Strauss er toe bracht om op zijn oude dag terug te keren naar Duitsland, terwijl zijn kinderen en kleinkinderen (in 1875 waren het er drie, uiteindelijk waren er 16 kleinkinderen) in Nederland hun leven opbouwden.
In mannelijke lijn is de familie Strauss snel uitgestorven. Ik heb bij zoon Matheus slechts één zoon gevonden, Marinus, die ongehuwd bleef. Dat neemt niet weg dat er een flinke groep nakomelingen moet rondlopen van onze Johann Strauss.


De partituur van An der Schonen Blauen Donau. bron:wikipedia

Toen onze Johann Strauss overleed, vierde zijn naamgenoot in Wenen zijn grote triomfen. De werken van Johann Strauss Jr werden en worden veelvuldig vertolkt. Onze landgenoot André Rieu bouwde zijn concept met Strauss als centraal thema en elk jaar wordt het nieuwjaarsconcert in Wenen afgesloten met de bekendste werken van de zoon en de vader.
Waarschijnlijk zijn er in Dedemsvaart nog steeds artefacten te vinden die het werk zijn van de timmerman Johann Strauss. Wellicht heeft hij hier en daar zijn initialen in een gebint of spoor gekerft. J.S. wie zal het zien?

Helmuth Rijnhart

3 januari 2015

bonmama.nl        Tweet


Johann Michael Strauss komt in diverse bronnen voor. De avereester bronnen zijn direct aan hem gekoppeld door middel van de genealogische kaart op de website bonmama.nl. Vanuit deze kaart springt nu direct naar deze bronnen, of naar zijn familieleden. Vanuit de bronnen springt U naar andere personen in deze bronnen. En zo surft U door de geschiedenis. Ervaar de kracht van het op deze wijze ontsluiten van bronnen en help dit idee uit te dragen door op bonmama te stemmen voor de Geschiedenis Online prijs 2015