Beste bezoekers van de website Bonmama,
Deze nieuwsbrief is geheel gewijd aan de rijke bronnen met gegevens over de bewoners van de bedelaarskolonie Ommerschans die, ruim 125 jaar nadat de laatste bedelaars vertrokken, langzaam maar zeker hun verborgen schatten prijs geven.
deze animatie laat zien vanaf welk perspectief in 1825 een tekening van de bedelaars etablissement Ommerschans is gemaakt
Unesco Wereld Erfgoed
Erfgoedinstellingen en lokale overheden in Nederland en Belgie hebben de afgelopen jaren hard gewerkt aan de voltooïing van de nominatie van de voormalige koloniëen van de Maatschappij van Weldadigheid voor aanwijzing als Werelderfgoed. Dit betreft de koloniëen rond Vledder (Frederiksoord, Wilhelmina-oord en Willemsoord), Ommerschans, Veenhuizen en de Belgische koloniëen Wortel en Merksplas. Al dit werk resulteerde onlangs in het regeringsbesluit om de aanvraag definit ief bij Unesco in te dienen.
Hoewel er na de opheffing van de bedelaarskolonie Ommerschans, in 1890, veel sporen zijn uitgewist, is er -zeker in combinatie met wat er daarna in Balkbrug rond het Rijksopvoedingsgesticht Veldzicht is gebouwd en bewaard gebleven- veel wat herinnert aan een bijzonder verleden.
Op het terrein van de Schans wordt door Staatsbosbeheer hard gewerkt om oude accenten naar voren te brengen. Een ander belangrijk element wordt het informatiecentrum, dat zal worden ingericht op de deel van Hoeve Nr 4, de woning van de familie Hiemstra, even ten zuiden van de Schans.
reconstructie van de wallen van Ommerschans zoals ze in 1742 zijn aangelegdDaar waar de bodem van de Schans naar verwachting slechts fragmenten en scherven van de geschiedenis bevat, puilen diverse archiefbronnen uit van gedetailleerde stukken geschiedenis. Er is zoveel bewaard dat het ontmoedigt om te gaan zoeken. Deze bronnen schreeuwen om systematische ontsluiting.
Binnen het Drents Archief lopen diverse projecten om delen van deze bronnen beter toegankelijk te maken. Wij kunnen daar ook ons steentje aan bijdragen, met name gericht op de Ommerschans.
Als eenmaal deze bronnen ontsloten zijn en de gegevens geordend en gecombineerd, dan zal er een samenhangende en boeiende geschiedenis ontstaan, waarin de persoonlijke verhalen van bedelaars en ambtenaren een bijzonder kader krijgen. Het boek "de bedelaarskolonie" van Wil Schackmann was hierin een prachtig voorgerecht -zeker meer dan een amuse-, maar het hoofdgerecht moet nog worden bereid!
Met krap anderhalf jaar te gaan tot Het Uur U, krijgt het ontsluiten van de bronnen rond de Ommerschans een hoge prioriteit. Ik heb met de Vereniging Ommerschans afgesproken dat deze bronnen ook op de website van deze vereniging toegankelijk worden, opdat er meer aandacht komt voor de Ommerschans onder de nazaten van duidenden Nederlanders die kort of lang op de Schans hebben verbleven in de 70 jaar dat dit instituut heeft bestaan.
Mogelijk krijgen deze bronnen ook een rol in het informatiecentrum.
Ook met het Drents archief zijn afspraken gemaakt voor samenwerking in het toegankelijk maken van bronnen, die voor het overgrote deel in Assen liggen. Concreet betekent de samenwerking dat bonmama.nl de beschikking krijgt over een reeds gemaakte toegang op de inschrijvingsregisters van bedelaars, met de namen van meer dan 45.000 bedelaars die in de inschrijvingsregisters van Ommerschans en Veenhuizen voorkomen, maar die verre van volledig is. Naar verwachting zal het ontsluiten met behulp van deze gegevens veel sneller verlopen.
De Bronnen
De oudste aangifte van een geboorte in de bedelaarskolonie Ommerschans, Stad Ommen 22 november 1820 (acte 20), archief bestuursdienst Ommen-Hardenberg, toegang 501, inv.nr.5. Spring naar Familysearch door op de afbeelding te klikken.
Een niet te onderschatten bron is de Burgerlijke Stand. De gemeente Ommen, in 1811 voortgekomen uit het schoutambt Ommen en Den Ham, is eind 1818 opgesplitst in drie gemeenten: Stad Ommen, Ambt Ommen en Avereest. De schans zelf ligt binnen de gemeente Stad Ommen. De landbouwkolonie rond de Schans ligt gedeeltelijk ook binnen de gemeenten Avereest en Ambt Ommen. En om het nog iets gecompliceerder te maken: per 1 januari 1837 is een deel van de gemeente Ambt Ommen bij Avereest gevoegd en daarmee kwam ook het oostelijk deel van de kolonie binnen Avereest te liggen.
De runderen geven de plaats van de 21 hoeven weer. De agenten staan op de lokaties van de limiethuisjes, waar de veldwachters werden gehuisvest. Klik op de kaart om deze in Google Maps te openen, zodat U in kunt zoomen.
Voor het onderzoek naar bewoners van de Ommerschans betekent dit praktisch dat geboortes en overlijdens van bedelaars eigenlijk altijd binnen Stad Ommen worden gevonden. Hoevenaars, veldwachters en hun gezinsleden echter vind je ook regelmatig in de burgerlijke stand van Ambt Ommen en Avereest.
Burgerlijke Stand Geboortes Stad Ommen (totaal) en Ommerschans
| jaar | totaal | Ommerschans | % | Kolonist | % | Onecht | % |
| 1819 | 27 | ||||||
| 1820 | 22 | 1 | 5% | ||||
| 1821 | 26 | 1 | 4% | ||||
| 1822 | 18 | 0 | 0% | ||||
| 1823 | 36 | 12 | 33% | 4 | 33% | 3 | 75% |
| 1824 | 56 | 32 | 57% | 23 | 72% | 21 | 91% |
| 1825 | 65 | 32 | 49% | 22 | 69% | 19 | 86% |
| 1826 | 60 | 28 | 47% | 22 | 79% | 21 | 95% |
| 1827 | 67 | 28 | 42% | 16 | 57% | 14 | 88% |
| 1828 | 64 | 32 | 50% | 17 | 53% | 12 | 71% |
| 1829 | 61 | 22 | 36% | 12 | 55% | 8 | 67% |
| 1830 | 49 | 20 | 41% | 12 | 60% | 8 | 67% |
| 1831-1840 | 586 | 212 | 36% | 121 | 57% | 89 | 74% |
| 1841-1850 | 670 | 245 | 37% | 151 | 62% | 92 | 61% |
| 1851-1860 | 782 | 337 | 43% | 259 | 77% | 141 | 54% |
| 1861-1870 | 726 | 215 | 30% | 173 | 80% | 69 | 40% |
| 1871-1880 | 500 | 59 | 12% | ||||
| 1881-1890 | 458 | 66 | 14% |
De eerste aangifte van een geboorte in de kolonie Ommerschans op 20 november 1820 -afgebeeld in de kop van dit artikel, betreft een zoon van Johannes Bernardus Greven, de boekhouder op de kolonie. Ik heb nog niet achterhaald hoe omvangrijk de carrière van Greven op de Schans is geweest, maar tot nu toe kom ik hem alleen tegen in de periode 1820-1822.
In de database van employés van Wil Schackmann wordt Greven wel genoemd maar er zijn nog geen details te vinden. Wel leuk is te vermelden dat het eerste kind op de Schans, Hendrikus Gerardus Greven, volwassen is geworden en een gezin heeft gesticht. Na een werkzaam leven, ondermeer als portier bij de staatsspoorwegen in Tilburg, overleed hij aldaar in 1895, vijf jaar nadat de Schans zijn functie verloren had.
We zien dat het aantal geboortes in Ommerschans "explodeerde" in 1823, luttele maanden nadat het nieuwe "etablissement" in gebruik was genomen.
De oudste aangifte van een geboorte van een kolonistenkind in de bedelaarskolonie Ommerschans, Stad Ommen 4 april 1823 (acte 8), archief bestuursdienst Ommen-Hardenberg, toegang 501, inv.nr.5. Spring naar Familysearch door op de afbeelding te klikken.
Bijzonder in deze akte is dat de vader, kolonist Wilhelmus Louwes, zelf aangifte mocht doen in Ommen, natuurlijk wel onder toezicht van opziener Jacobus de Roij. Het kind, Elisabeth Lowes of Louwes, overleed op 26 augustus van dat jaar op de Ommerschans. Een teken aan de wand. Veel op de Schans geboren kolonistenkinderen zou hetzelfde lot te wachten staan.
Nadat rond 1870 de laatste vrouwelijke bedelaars van de Schans verwijderd werden, kwamen er alleen nog kinderen van beambten ter wereld.
In de periode 1820-1870 werden 1.217 onder Ommerschans geboren kinderen aangegeven. Hiervan zijn er 832 (68%) kind van een kolonist en van deze groep is 60% buiten echt geboren. Zoals we in de tabel zien lag dit percentage in de beginjaren rond de 90%. In de latere decennia zakte dit percentage geleidelijk tot 40%.
De komende jaren, bij het ontsluiten van de bronnen, hoop ik een beeld te krijgen van de lotgevallen van deze kinderen van de Ommerschans. Zo zien we dat het tweede kind, Sophia Gerardina Molewijk, onecht kind van kolonistendochter Antje Molewijk, geboren op de schans op 20 juni 1823, wel door haar kinderjaren komt. Op de website van het Drents Archief zien we dat Sophia aanvankelijk bij haar grootouders in Frederiksoord woont en dat ze daarna op een schier eindeloze rij adressen in Frederiksoord wordt ingedeeld, totdat ze kort voor haar huwelijk in 1848 ontslag krijgt, 25 jaar opvoeding binnen de Maatschappij van Weldadigheid in haar bagage. Ze trouwt met de Dordtenaar Jacobus Havers en ze vestigen zich in zijn geboortestad, waar ze een zoon krijgen die na drie weken overlijdt. In mei 1849 overlijdt Jacobus Havers en als Sophia maart 1850 opnieuw het leven schenkt aan een zoon, rekent de ambtenaar van de Burgerlijke Stand uit dat dit een buitenechtelijk kind moet zijn. Ook dit kind overlijdt na korte tijd. Sophia komt nog voor in het bevolkingsregister van Dordrecht van 1860 en daar loopt "online" op dit moment het spoor dood.
Sophia Molewijk is ook het eerste buiten echt geboren kind op de Schans. In de statistiek zien we dat aanvankelijk het percentage onechte kinderen boven de 80% ligt. Dat getal loopt geleidelijk af tot 40% in de periode 1861-1870, maar het blijft royaal boven het landelijk gemiddelde liggen. Een van de redenen hiervoor is dat ongehuwde zwangeren in de Maatschappij van Weldadigheid structureel naar de Ommerschans worden gezonden om daar te bevallen.
In de periode 1820-1870 werden er in totaal 3.288 geboortes aangegeven op het gemeentehuis van Stad Ommen. Het aandeel kinderen op de Schans bedroeg daarmee 37%. Aanzienlijk, maar niet overheersend.
Hoe anders ligt dat met de overlijdens!
Burgerlijke Stand Overlijdens Stad Ommen (totaal) en Ommerschans
| jaar | totaal | Ommerschans | % | jonger 1 jaar | jonger 20 jaar | ouder 50 jaar | max. leeftijd |
| 1819 | 25 | ||||||
| 1820 | 12 | ||||||
| 1821 | 15 | 1 | 7% | 0% | 100% | 1 jaar | |
| 1822 | 27 | 6 | 22% | 33% | 50% | 17% | 54 jaar |
| 1823 | 75 | 57 | 76% | 12% | 30% | 5%x | 68 jaar |
| 1824 | 151 | 134 | 89% | 5% | 36% | 16% | 65 jaar |
| 1825 | 130 | 114 | 88% | 11% | 32% | 10% | 64 jaar |
| 1826 | 270 | 250 | 93% | 8% | 50% | 10% | 77 jaar |
| 1827 | 91 | 68 | 75% | 15% | 18% | 31% | 81 jaar |
| 1828 | 171 | 145 | 85% | 6% | 23% | 36% | 101 jaar |
| 1829 | 141 | 120 | 85% | 8% | 58% | 17% | 86 jaar |
| 1830 | 168 | 141 | 84% | 9% | 45% | 18% | 80 jaar |
| 1831-1840 | 878 | 603 | 69% | 11% | 32% | 33% | 85 jaar |
| 1841-1850 | 1614 | 1306 | 81% | 5% | 13% | 13% | 86 jaar |
| 1851-1860 | 1575 | 1151 | 73% | 6% | 18% | 16% | 94 jaar |
| 1861-1870 | 1347 | 971 | 72% | 9% | 23% | 20% | 91 jaar |
| 1871-1880 | 786 | 413 | 53% | 21% | 54% | 50% | 85 jaar |
| 1881-1890 | 653 | 330 | 51% | 27% | 68% | 70% | 88 jaar |
Het eerste overlijden op de Ommerschans wordt aangegeven op 13 oktober 1821. Het zijn sergeant Ignatius Seijl en Hendrik Lodewijk Rieken, de kok op de Schans, die samen de acht en een halve kilometer afleggen naar het gemeentehuis van Ommen. De kleine Barend Dumersie, ruim 18 maanden oud, is de ochtend ervoor overleden. Zijn vader, Jacobus Dumersie is volgens de acte veldarbeider. Vrijwel zeker is hij kolonist, maar die term komen we in 1821 nog niet tegen in de Burgerlijke Stand. De aanduiding veldwerker is wel veelzeggend: hij wordt ongetwijfeld ingezet in de ontginning van wat de trots van Ommerschans moet worden: de moderne landbouwkolonie. Jacobus overlijdt zelf ook op de Ommerschans, op 29 januari 1823. Dan vermeldt de actie inderdaad dat de overledene kolonist is.
De oudste aangifte van het overlijden van een kolonistenkind in de bedelaarskolonie Ommerschans, Stad Ommen 13 oktober 1821 (acte 9), archief bestuursdienst Ommen-Hardenberg, toegang 501, inv.nr.27. Spring naar Familysearch door op de afbeelding te klikken. De oplettende onderzoeker zal het opvallen dat de acte op Familysearch een andere is dan de hierboven getoonde. De reden is dat actes altijd in tweevoud zijn opgemaakt en dat Familysearch de kopie in het Rijksarchief heeft gefotografeerd.
Deze overlijdensacte laat naar mijn mening ook zien hoe belangrijk het in het algemeen is om ook de aangevers en getuigen uit de Burgerlijke Stand te vissen en toegankelijk te maken. Tot nu toe kom ik op de Schans deze kok, Hendrik Lodewijk Rieken, slechts tweemaal tegen. In het boek De Bedelaarskolonie vertelt Wil Schackmann dat er kort na de aankomst van adjunct directeur Wouter Visser nog drie employes op de Schans verschijnen: Een boekhouder, een kok en een opzichter. Die laatste twee zien we nu figureren in deze overlijdensacte, terwijl de boekhouder in dit verhaal al opdook als vader van de eerste op de Kolonie geborene. We zien ook dat de kok in 1822 omgeschoold is tot metselaar.
Heef U trouwens al op de namen geklikt in dit verhaal? U springt dan direct naar de genealogische kaart van deze personen, waarin U direct ziet welke familiebanden bekend zijn en in welke bronnen ze inmiddels zijn geïdentificeerd.
Zo ziet U op de kaart van Ignatius Seijl dat hij de wandeling naar Ommen diverse malen heeft gemaakt. Tevens ziet U de inmiddels geregistreerde familiebanden.
In 1821 zien we 15 aangiftes van Overlijden in Stad Ommen. In 1826 waren dat er 270, waarvan 250 op de Ommerschans; een kwart van de capaciteit van het gesticht. Dat enorme getal zal ongetwijfeld van grote invloed zijn geweest op de reputatie van het bedelaarsgesticht op de omgeving. Na 1850 zakte het aandeel overledenen van de Ommerschans enigszins, maar tot 1890 was meer dan 50% van de aangegeven overlijdens gerelateerd aan de Schans.
Een eerste uitsplitsing naar leeftijd van de overledenen laat een verdeling zien die waarschijnlijk niet sterk afwijkt van de landelijke cijfers. Wat vooral opvalt, is dat er ook stokoude mensen op de Schans overlijden. Hierin spant Maria Theresia Catharina Lauterbach de kroon met haar leeftijd van honderd-en-één jaar.
Overlijdensaangifte van Maria Theresia Catharina Lauterbach, Stad Ommen 31 maart 1828 (acte 75), archief bestuursdienst Ommen-Hardenberg, toegang 501, inv.nr.29. Spring naar Familysearch door op de afbeelding te klikken.
De twee beambten in deze acte, de zaalopzieners Johann Wilhelm Muller en Martinus Mensink hebben hun sporen al royaal verdiend op de Schans. Ze zijn in september 1822 samen vanuit Gent naar de Ommerschans gekomen (website Wil Schackmann), maar op hun genealogische kaarten (klik op hun namen om deze in te zien) zijn ze niet van oorsprong afkomstig uit de Zuidelijke Nederlanden. Muller komt uit de omgeving van Frankfurt en Mensink is afkomstig uit Deventer.
Beide komen meer dan 100 maal in de bronnen voor; als over een tijdje alle overlijdensactes volledig ontsloten zijn (dus inclusief aangevers en getuigen) dan zal dat getal voor beiden vermoedelijk boven de driehonderd liggen. Mensink werkt tot 1844 op de Schans. Muller is volgens de gegevens van Wil Schackmann op 25 juni 1851 ontslagen uit de dienst der Maatschappij. In 1855 is hij overleden in zijn geboorteplaats Deventer.
In de registratie van de Maatschappij van Weldadigheid op alledrenten.nl zien we dat Muller op 25 juni 1851 is aangekomen in kolonie I (Frederiksoord), waar hij woont bij kolonist M.J. Favier. Welnu, deze Martinus Johannes Favie is een schoonzoon van Muller, die met zijn gezin in 1851 vanuit Avereest naar Frederiksoord kwam. Vrijwel zeker komt schoonvader Muller -inmiddels 75 jaar oud- met het gezin mee. Hij overlijdt daar in 1852, terwijl het gezin volgens alledrenten.nl op 19 juli 1853 terug keert naar de Ommerschans, waar Favier is aangesteld als hoevenaar op Hoeve nr. 16, gelegen in de gemeente Avereest. We zien dan ook op genealogische kaart van Martinus Johannes Favie dat er in Avereest nog vier kinderen geboren worden.
Op deze kaart zien we ook dat het gezin in het bevolkingsregister van 1850 voor komt op het adres wijk I nr 60. Hier zien we inderdaad het vertrek van het gezin op 24 juni 1851 naar Vledder.
In bovenstaande tekst verwijs ik een aantal keren naar de kolonistendatabase op alledrenten.nl. Deze database is een reconstructie, gemaakt op basis van de enorme hoeveelheid bronnen die gelukkig binnen de Maatschappij van Weldadigheid bewaard zijn gebleven. De eerste die met deze rijke bronnen aan de slag ging, was Ir Cecilia Alberta Kloosterhuis (1909-1979), die de laatste tien jaar van haar leven volledig wijdde aan het toegankelijk maken van deze informatie. En dat in een tijdperk waarin de computer "nog niet bestond".
Zij liet niet alleen een lijvig boek na, maar ook een enorme kaartenbak met gegevens van kolonistengezinnen. Ik herinner me dat Leo van der Linden (ondermeer actief in de Nederlandse Genealogische Vereniging) in de jaren 90 al actief aan de slag was met deze gegevens.
Mede dankzij het werk van Wil Schackmann is de aandacht voor het werk van de Maatschappij van Weldadigheid de laatste jaren enorm gegroeid. In het Drents Archief is er nu veel aandacht voor het ontsluiten van de bronnen en ik hoop dat de primaire bronnen ook online beschikbaar zullen komen.
Voor zover de archieven van de Maatschappij van Weldadigheid betrekking hebben op de Ommerschans, is de ambitie van de Vereniging Ommerschans en Bonmama om actief een steentje bij te dragen tot het toegankelijk maken en online beschikbaar maken van deze bronnen. De eerste resultaten daarvan zijn nu te zien op beider websites.
Aan de rechterzijde van het centrale zoekscherm staan de afzonderlijke bronnen die thans beschikbaar zijn (de groene knoppen). Daaronder staan de links naar externe websites met gegevens over Ommerschans (oranje knoppen). Links boven staat de centrale zoekfuntie, waarmee alle bronnen op bonmama.nl worden doorzocht.
Inschrijfregisters Bedelaars
In het Drents Archief ligt de nagenoeg complete bevolkingsadministratie van de bedelaarsgestichten. Sterker nog; er ligt een dubbele boekhouding; de twee zijn verschillend van opzet. Daarmee zijn ze soms aanvullend en soms tegenstrijding. Dat kan frustrerend zijn, maar het helpt ons te beseffen dat de registers niet alleen maar feitelijke waarheden bevatten.
In 1822 werd het gesticht in de Ommerschans gebouwd door Mr timmerman en aannemer Eltje Nuis, zie zich het jaar ervoor vanuit Smilde in de nieuwe veenkolonie van Van Dedem had gevestigd. Op 8 september 1822 -het gebouw was nog niet eens opgeleverd- werden de eerste bedelaars ingeschreven in de twee registers.
omslag van het eerste bedelaarsregister Ommerschans 1822-1825, Drents Archief, toegang 186 (Maatschappij van Weldadigheid), inv.nr.1443.
In dit register, dat vermoedelijk bij het dagelijks bestuur van de Maatschappij van Weldadigheid -De Permanente Commissie- in Den Haag werd bijgehouden, bevat 15 regels per bladzijde (in latere delen meer) met summiere gegevens per persoon, maar in elk geval een geboortedatum, datum van inschrijving, plaats van herkomst en -als daar sprake van is- datum en reden van uitschrijving.
de eerste bladzijde van het eerste bedelaarsregister Ommerschans 1822-1825, Drents Archief, toegang 186 (Maatschappij van Weldadigheid), inv.nr.1443. Klik op de afdeling om het register in te zien
De bedelaars kregen een uniek Hoofdelijk Nummer, in volgorde van binnenkomst. En toen men bij nummer 1252 was aangekomen, besloot men om de inmiddels vervallen nummers van ontslagen, overleden of gedeserteerde bedelaars te hergebruiken. Vanaf dat moment wordt het register onoverzichtelijk; de inschrijvingen staan kris-kras door het register. Sommige nummers zijn drie maal hergebruikt.
In 1825 besloot men met een schone lei te beginnen en werd een nieuw register aangelegd.
In de Ommerschans zelf lag het inschrijvingsregister. Hierin staan dezelfde personen met dezelfde hoofdelijke nummers, maar hier zijn de inschrijvingen voorzien van een signalement. Deze methode was letterlijk overgenomen van de militaire stamboeken. De inschrijfregisters zijn veel dikker, omdat er slecht een beperkt aantal signalementen op een bladzijde passen.
de eerste bladzijde van het eerste bedelaarsregister Ommerschans 1822-1825, Drents Archief, toegang 137.01(Rijkswerkinrichtingen Veenhuizen/Ommerschans), inv.nr.422. Klik op de afbeelding om het register in te zien
De inschrijfregisters zijn allemaal gefotografeerd en online gezet op alledrenten.nl. Alleen zijn deze registers nog niet voorzien van meta-data. In gewoon Nederlands: de inhoud moet nog in een database worden gezet, opdat we deze kunnen doorzoeken. Voor de eerste drie registers is dat nu alvast gereed (periode 1822-1828).
In goede samenwerking met het Drents Archief gaan we nu aan de slag met de volgende registers. Daarvoor hebben we de beschikking gekregen over een index met meer dan 45.000 namen van bedelaars, met het hoofdelijk nummer. In deze lijst komt elke persoon 1 keer voor. Echter, veel personen komen in de registers meer dan 1 keer voor. En bovendien willen we geboortedatum, geboorteplaats, plaats van herkomst en de datum van inschrijving en uitschrijving ook toevoegen aan de meta-data. Een flinke klus dus, waarvan we het resultaat ook beschikbaar stellen aan het Drents Archief, die dit toe zal voegen aan alledrenten.nl.
De Ommerschans was het eerste gesticht, gebouwd door de Maatschappij van Weldadigheid. Niet lang daarna werden in Veenhuizen nog drie gestichten gebouwd van ongeveer dezelfde afmeting. Deze drie gestichten waren bedoeld als wezen-gestichten. Toen bleek dat er niet voldoende wezen naar Veenhuizen kwamen om drie gestichten te vullen, en tegelijkertijd de Ommerschans tot de nok gevuld was met bedelaars, werd gesticht no 2 in Veenhuizen -thans in gebruik als gevangenismuseum- herbestemd als bedelaarsgesticht. Vanaf juni 1824 zijn groepen bedelaars van de Ommerschans overgebracht naar Veenhuizen. Vanaf dat moment is het in de registers niet altijd duidelijk of een bedelaar in Ommerschans of Veenhuizen verblijft. In de toekomst moet blijken of die scheiding op basis van andere registers in de 400 meter archief dit onderscheid wel eenduidig kan worden gemaakt.
Hoevenaars Registers
In het boek "de Bedelaarskolonie" lezen we dat kolonist Johannes Molenaar op 15 juli 1822 met zijn gezin van de vrije kolonie Frederiksoord verliet om de eerste nieuwgebouwde hoeve bij de Ommerschans te betrekken.
In het eerste Hoevenaarsregister van Ommerschans, dat loopt over de periode 1822-1825, Zien we inderdaad de inschrijving van Johannes Molenaar op Hoeve nr 5 op 15 juli 1822
De oudste inschrijving van een hoevenaarsgezin op de Ommerschans op 15 juli 1822, Drents Archief, toegang 186 (Maatschappij van Weldadigheid), inv.nr.1579. Spring naar bonmama door op de afbeelding te klikken.
Inmiddels staan alle hoevenaarsregisters online. Bladerend door registers valt op dat relatief veel nageslacht van hoevenaars zijn blijven hangen in de omgeving. Kijk bijvoorbeeld in hetzelfde register bij hoeve nr 2, waar Klaas Tiemes met zijn gezin op 11 november 1822 zijn intrek nam.
de genealogische kaart van Klaas Alberts Tijmes, met in de kop zijn relatie tot voorouders, partners en kinderen en daaronder de vele links naar de bronnen waarin Klaas inmiddels is gevonden. Let op hoeveel verschillende schrijfwijzes van zijn naam voorkomen! Rechts naast zijn naam staan de links naar humogen; hiermee kunnen genealogische overzichten over meerdere generaties worden opgeroepen.
Klik op de links naar Humogen om het nageslacht van Klaas Albertse Tijmes in beeld te krijgen. U zult zien dat er veel nageslacht in de Genealogische Database te vinden is.
Op hoeve nr 7, vinden we het gezin van Antonius Geraets, geboren in het Limburgse Melik en die met zijn gezin in Dordrecht, Delfshaven en Rotterdam woonde voordat hij via Frederiksoord naar de Ommerschans kwam. Ook hij heeft een omvangrijk nageslacht.
Een hoevenaar die in dit overzicht zeker niet mag ontbreken is de eerste bewoner van hoeve nr 15, Gabriel Wibier.
Alle in Nederland woonachtige Wibiers (en dat zijn er nogal wat) stammen van hem af. In 1823 kwam hij met zijn gezin uit Mons in de Zuidelijke Nederlanden naar Frederiksoord, en in 1825 werd hij bevorderd tot hoevenaar aan de Ommerschans. In 1830 keerde hij terug naar Frederiksoord, maar zijn zoon Gabriel bleef in Dedemsvaart hangen en was stamvader van een groot geslacht. Aan het begin van de 20e eeuw waren in Dedemsvaart de Dolf Wibiers niet uit elkaar te houden en daarom kregen ze bijnamen: Dolf van Gabriel, Linkse Dolf, Dikke Dolf en paraplue-Dolf.
Tegelijk met Gabriel Wibier vestigde zich op hoeve nr 19, de uit Leiden afkomstige Jacobus Omvlee met zijn gezin met 6 kinderen.
Zijn vrouw Elisabeth Kerkvliet overleed daar op 26 juni 1826 en reeds 5 maanden later, op 7 december van hetzelfde jaar, hertrouwde Jacobus met Jeltje Jans Oostenbrink, die ook wel Scholten genoemd werd. Zij kregen samen nog 5 kinderen. Al met al heeft Jacobus ook een omvangrijk nageslacht. dat voor een groot deel in Dedemsvaart bleef hangen. Jacobus verliet de Schans in 1836 en vestigde zich te Dedemsvaart als hovenier.
De locatie in Dedemsvaart waar Jacobus Omvlee woonde van ca 1839 tot 1866, in Google maps. Klik op de kaart om deze te openen.
Hij komt met zijn gezin voor in de lijst van inwoners van het deel van de gemeente Ambt Ommen, dat per 1 januari 1837 bij Avereest is gevoegd.
In later jaren komen we Jacobus tegen als palingvisser. Zijn zoon Jan zette dat beroep voort en diens zonen Jacobus en Hendrik daarna. Ook zij brachten brachten palingvissers voort. De oude Jacobus zelf vertrok in 1866, 77 jaar oud, terug naar zijn geboortestad Leiden, om daar 2 jaar later te sterven. Toen ik dit feit voor het eerst onder ogen kreeg moest ik meteen denken aan de wonderlijke cyclus van de paling, die aan het eind van z'n leven terug keert naar de Sargasso Zee.
Een kanshebber in de competitie voor hoeveelheid nageslacht vinden we op hoeve nr 18. Het is Antonie van Osta, geboren in Woensdrecht, die in 1825 uit Frederiksoord komt met zijn vrouw en zijn twee jongste kinderen. Al in 1833 overlijdt hij in de kolonie. Hij is dan grootvader van 5 kinderen. Dat worden er uiteindelijk 26 en zij zorgen voor een talrijk nageslacht.
Maar wie er ook wat van kan is de nieuwe bewoner van hoeve nr 13. Het is Hermannus Haverhorst, althans, onder die naam is hij ingeschreven in het hoevenaarsregister.
De inschrijving van het gezin Haverhorst in het Hoevenaarsregister Ommerschans, Drents Archief, toegang 186 (Maatschappij van Weldadigheid), inv.nr.1579. Spring naar bonmama door op de afbeelding te klikken.
Zijn talrijke nazaten in mannelijke lijn dragen echter allemaal de naam Haverkort.
In de Hoevenaarsregisters komen vele tientallen families voor. Er is er één die ik er in dit verhaal nog even uit wil lichten: dat is de vlasbaas Hermannus Jurgens, die in 1834 met zijn gezin wordt ingeschreven in het Hoevenaarsregister.
Hij is in 1804 te Schiedam "onegt" geboren uit de relatie tussen Hermannus Jurgens en Maria van der Most. Als zijn moeder in 1807 overlijdt, neemt zijn vader de zorg op zich en Hermannus draagt dan ook de naam Jurgens. ALs zijn vader in 1817 ook overlijdt dan neemt de Stads Armenkamer van Schiedam de jongen onder hun hoede. In 1820 sluiten ze een contract met de Maatschappij van Weldadigheid voor de verzorging van Hermannus en zo komt hij in kolonie III (Willemsoord) terecht, waar hij wordt geplaatst in huis nr 17 bij Koenraad Fernouw. Vlak voor zijn huwelijk in 1830 met kolonistendochter Johanna Franken, wordt hij ontslagen uit de Maatschappij, maar hij treedt niet veel later in dienst bij het Landbouwinstituur te Wateren, waar talentvolle jonge kolonisten een middelbare school opleiding krijgen.
Als bij zijn huwelijk uit zijn doopacte blijkt dat hij buiten echt geboren is, wordt als familienaam formeel vastgelegd: van der Most. In Wateren worden de eerste twee kinderen geboren, die -net als alle volgende- de naam van der Most krijgen. Maar in de registers van de Maatschappij van Weldadigheid zal het gezin altijd onder de naam Jurgens worden geregistreerd.
Hermanus van der Most en Johanna Franken krijgen elf kinderen, en een groot nageslacht.
Reinier van Nispen
Ik schreef hierboven al dat er in Veenhuizen drie ongeveer gelijke gestichten stonden. De gestichten nr 1 en 3 -net als Ommerschans al lang afgebroken- waren in gebruik als wezen gestichten. Over de geschiedenis van deze gestichten is onlangs een prachtig boek van de hand van Wil Schackmann verschenen, "de kinderkolonie". Ik wil hier niet veel van de inhoud van dit boek verklappen, maar in relatie tot Ommerschans wil ik wel vermelden dat ik er aangenaam door werd verrast dat een naam die ik veel ben tegengekomen bij Ommerschans, die van Reinier van Nispen. Hij kwam als wees van Den Haag naar Veenhuizen, kreeg de kans zich te ontwikkelen op het instituut te Wateren en kwam daarna naar de Ommerschans waar hij uiteindelijk een aanstelling kreeg als onderdirecteur van de landbouw. Hij trouwde in 1848 in Ommen en kreeg 9 kinderen in de kolonie. Hij bleef tot het biterre eind van de Schans in 1890 en had toen de opdracht de ontmanteling te coordineren.
Provinciale Drentsche en Asser Courant 14 mei 1890 - bron: Delpher.nl
Van Nispen legde zijn levensverhaal vast en dit verhaal is prachtig door het boek "de kinderkolonie" verweven.
krantenartikelen over Ommerschans
Op bonmama wordt een verzameling krantenknipsels over de Ommerschans aangelegd. Het merendeel van de tot nu toe verzamelde berichten is afkomstig van Delpher.nl, de website van de Koninklijke Bibliotheek. U kunt natuurlijk ook direct zelf zoeken op die website en U krijgt dan op de zoekterm Ommerschans meer dan 10.000 berichten. Dat zoekresultaat lijkt indrukwekkend, maar weest U zich er altijd van bewust dat dit het topje van de ijsberg is! De ingescande kranten door door middel van OCR voorzien van metadata. In die metadata zitten heel veel fouten en dus mist U per definitie veel resultaten. Daarnaast is het altijd goed om op spellingsvarianten te letten. Zo kom ik Ommerschans in Delpher ook tegen als Ommerfschans en onder die zoekterm heb ik een paar heel oude berichten gevonden; de oudste zelfs uit 1673, het jaar nadat de troepen van Munster onder leiding van Bommen Berend de Schans veroverde.
la Gazette d-Amsterdam 28 december 1873 - www.Delper.nl
In de eerste zin van dat artikel lees ik -vrij vertaald- Er wordt gezegd dat de Bisschop van Munster de Ommerschans heeft gesloopt...
Als we zo door de verzamelde knipsels bladeren dan zien we dat in 1741 de aanbesteding plaats vond van de grote verbouwing van de vervallen schans tot 's Lands Magazijn, een versterkte opslagplaats van met name munitie. En verder zien we rond de eeuwwisseling -in de tijd van de Bataafsche Republiek- tal van aanbestedingen voor onderhoud en aanpassingen op de Schans. Een bewijs dat de Schans in die jaren nog steeds in gebruik was.
Onlangs publiceerde ik op MijnStadMijnDorp.nl een verhaal over de laatste commandant van de Ommerschans, Jacobus Mathijssen van den Berg, die een groot nageslacht had. Een zoon van hem werkte jaren lang in de bedelaarskolonie, ondermeer als wijkmeester.
Dan zien we vanaf 1819 de krantenberichten over de bedelaarskolonie, te beginnen bij het bericht dat Z.M. de koning aan de Maatschappij van Weldadig het vruchtgebruik over de Ommerschans heeft gegeven.
Tussen de reeds verzamelde berichten zien we ook waarom de signalementen in de inschrijvingeregisters zo handig zijn: Als kolonisten er tussenuit knepen -dit werd desertie genoemd- dan werd een oproep in diverse kranten geplaatst waarbij het signalement werd geplaatst.
Provinciale Overijsselsche Courant 27 mei 1823 - bron: Delpher.nl
Ook deze kranten artikelen worden voorzien van metadata en zo worden de persoonsnamen uit de artikelen gekoppeld aan de genealogische database. Klik op bovenstaand krantenartikel om de metadata in beeld te krijgen. Dan zien we dat de eerste persoon, Alexander Kruid, is voorzien van zijn Historisch Burger Service Nummer 89475. kijken we naar zijn genealogische kaart, dan zien we dat we (nog) niets weten van voorouders, relaties of nageslacht, maar we zien wel dat hij veelvuldig voorkomt in de administratie van de Maatschappij:
In dit overzicht zien we de kracht van het koppelen van bronnen aan een centraal persoonsbestand: in één oogopslag zien we een "timeline" ontstaan met gebeurtenissen in het leven van Alexander Kruid. Natuurlijk kun je deze gegevens ook vinden door stug doorzoeken, zoals Wil Schackmann heeft gedaan. Hij heeft zelfs meer gegevens verzameld over Alexander Kruid. Maar door de wijze waarop we op bonmama de bronnen ontsluiten, komen de historische feiten van ieder persoon automatisch in beeld.
Op de pagina van Wil Schackmann zien we aanwijzingen dat Alexander Kruid gestraft zal zijn voor zijn vergrijp van desertie. Echter, daar werd in 1823 nog geen systematisch verslag van gemaakt. Dat werd anders in 1829...
de Raad van Tucht
De archieven van de Maatschappij van Weldadigheid bevatten niet alleen de "administratieve" stukken met betrekking tot de bewoners. Er zijn ook talloze persoonlijke docuenten: bijvoorbeeld brieven aan de Permanente Commissie. Zo loopt het vele handen project Post van Weldadigheid waarin een flinke groep mensen de brieven aan de Permanente Commissie voorziet van Metadata. Dit project heeft al veel juweeltjes van documenten aan de vergetelheid ontrukt en hierover heeft Wil Schackmann al veel gepubliceerd.
Specifiek met betrekking tot de Ommerschans is er in elk geval één bron die we zeker moeten ontsluiten: de notulen van de Raad van Tucht. Deze interne rechtbank is in 1829 in de Ommerschans opgericht en van alle zittingen zijn gedetailleerde notulen gemaakt. Hier is er een goede indruk te krijgen over wat zich op de Schans afspeelde aan onregelmatigheden. En omdat bedelaars (en regelmatig ook geëmployeerden) met naam en toenaam worden genoemd zullen ook veel mensen hier iets persoonlijks over een voorvader kunnen vinden. Binnenkort zullen de 480 bladzijden alvast online worden gezet en ik nodig U uit om te helpen deze notulen te voorzien van meta-data.
Voorblad notulen Raad van Tucht Ommerschans, Drents Archief toegang 186 (Maatschappij van Weldadigheid), inv.nr. 1623.
Eerste uitspraak Raad van Tucht Ommerschans 13 mei 1829, Drents Archief toegang 186 (Maatschappij van Weldadigheid), inv.nr. 1623.
De eerste uitspraak betreft Gerrit Burger, opzichter, door Onderscheidene Personen beklaagd, zou met woorden als daden zijne meede kolonisten te hebben beleedigd, en onder zware verdenking leggende van zeedelooze omgang, is ingevolge Art 16 & 17 van het Reglement van Tucht gedurende den tijd van zes weken als opzichter gesuspendeert.
Tweede uitspraak Raad van Tucht Ommerschans 13 mei 1829, Drents Archief toegang 186 (Maatschappij van Weldadigheid), inv.nr. 1623.
De tweede uitspraak betreft Pieter Barends, zich schuldig gemaakt hebbende aan desertie voor de eerste maal zal ingevolge Art. 11 met vijf dagen opsluiting met Boeijen gestraft worden, en geordonneerd tot het dragen van het distinctief Pak.
De inschrijving van Pieter Barends ligt vast in register F. Dit register is nog niet ontsloten; het is het eerstvolgende register dat van metadata zal worden voorzien. Maar de scans van dit register en alle volgende staan al wel online en met enig bladerwerk is de inschrijving van Pieter Barends te vinden onder onder Hoofdelijk Nummer 1123. Hier lezen we ook dat hij is overleden te Veenhuizen op 27 maart 1832. Op Alledrenten.nl is zijn overlijdensacte te vinden.
Laatste uitspraak Raad van Tucht Ommerschans op de eerste zittingsdag, 13 mei 1829, Drents Archief toegang 186 (Maatschappij van Weldadigheid), inv.nr. 1623.
Aagje Margje Meidema zich schuldig gemaakt hebbende aan het verkoopen van een laken en een kussen sloop de maatschappij toebehorende zal ingevolge Art 13 van bovengemeld Reglement met drie Nagten opsluiting gestraft worden, en het door haar verkochte voor haare rekening worden aangekocht.
Maria Catharina Andree meede pligtig in de verkoop van bovengemeld laken en kussen sloop gemaakt hebbende zal ingevolge Art 13 van bovengemeld Reglement met drie Nagten opsluiting gestraft worden.
Kempe Ouwes Streekstra, zich schuldig gemaakt hebben aan de bepalingen, bij Art. 9 van bovengemeld Reglement vervat, zal met zes nagten opsluiting gestraft worden.
Gedaan en Gevonnisd in den Raad als boven, en door deszelven leeden onderteekend.
Aagje Margje Meidema is vrijwel zeker Aagje Meinderts Miedema, die op 8 mei 1828, komend vanuit het Friese Baarderadeel wordt ingeschreven te Ommerschans in register deel F onder hoofdelijk nummer 230. Hier lezen we dat zij op 9 september 1828 is gedeserteerd. Daarna is ze op 6 januari 1829 weer terug gebracht en ingeschreven onder nummer 329 in hetzelfde register. We lezen daar verder dat ze op 1 april 1830 (dus nadat ze haar straf in Ommerschans heeft gelregen) naar Veenhuizen is overgebracht, waar ze op 29 juli 1831 opnieuw gedeserteerd is. Op 17 september van dat jaar was ze weer terug. Op haar genealogische kaart zien we deze feiten nu nog niet, maar wel zodra register F verwerkt is.
Maria Catharina Andree kennen we al wel, want zij is op 27 juli 1827 ingeschreven in de Ommerschans, komende van het werkhuis te Hoorn. Toen zij werd ingeschreven, nam men de moeite om in het signalement de namen van haar ouders te vermelden, Dat is in latere registers helaas niet meer gedaan.
Kempe Ouwes Streekstra is weer in register F ingeschreven. Hij is overleden te Ommerschans op 28 maart 1830. In zijn overlijdensacte lezen we dat "verdere renseignementen onbekend zijn". Zouden zijn weduwe en vijf kinderen dan geen bericht van zijn overleden hebben gekregen?
Voor bonmama.nl zal 2017 voornamelijk in het teken van de bronnen van Ommerschans staan, opdat we volgend jaar, als we de stichting van de Maatschappij van Weldadigheid herdenken, het bezoekerscentrum Ommerschans openen en hopelijk ook de wereld erfgoed status verwerven, een degelijke toegang op de bewoners van de Schans hebben.
Ik wens U een jaar vol prachtige vonsten!
Helmuth Rijnhart
Historische Vereniging Avereest
Vereniging Ommerschans
